Co czeka mnie w tym tygodniu? Czy będę zdrowy? Czy spotkam miłość? Jaki jestem naprawdę? Te i wiele innych pytań zadają sobie codziennie miliony ludzi na całym świecie. Dostają na nie odpowiedzi od wróżek, astrologów, czy testów osobowości. Prawie zawsze 100% trafne, ale czy na pewno? Może po prostu ulegają efektowi horoskopowemu? A czym on jest?

Zjawisko to po raz pierwszy opisał Forer (1949), a następnie Meehl (1956). Polega ono na tym, że ludzie akceptują określone opisy osobowości jako opisujące ich w trafny sposób, podczas gdy w rzeczywistości są to opisy ogólne, niejednoznaczne, często o podwójnym znaczeniu, jednak powiązane z cechami społecznie pożądanymi, a więc trudnymi do odrzucenia.

EFEKT HOROSKOPOWY – GENEZA

EFEKT BARNUMA

Pierwszym, który zauważył tę prawidłowość  był Phineas Taylor Barnum, będący amerykańskim przedsiębiorcą, szowmanem, przedsiębiorcą cyrkowym i politykiem. Jest uważany też za jednego z prekursorów nowoczesnego przemysłu rozrywkowego i reklamy.

Barnum obserwując wróżki pracujące w jego cyrku, zauważył powszechną skłonność ludzi, którzy korzystali z ich usług, do uznawania ogólnych opisów, podpowiedzi i rad za szczegółowe fakty dotyczące ich samych.

EKSPERYMENT FORERA

W 1948 roku psycholog Bertram Forer dał studentom do wypełnienia test osobowości. Na podstawie przekazanej ankiety miał przygotować dla nich spersonalizowane analizy osobowości. Studenci po otrzymaniu wyników ocenili ich prawdziwość na poziomie 4,26 w skali od 0 (bardzo słaba) do 5 (znakomita). W rzeczywistości otrzymali oni tę samą analizę.

Następnie przedstawił im analizę ich osobowości rzekomo bazującą na wynikach tego testu. Studenci mieli ocenić trafność tej analizy w skali od 0 (bardzo słaba) do 5 (znakomita). Średnia ocen wyniosła 4,26. Później Forer ujawnił, że w rzeczywistości wszyscy studenci otrzymali tę samą analizę, której treść była następująca:

Masz potrzebę, by ludzie cię lubili i podziwiali, jednak jesteś osobą krytyczną wobec siebie. Masz pewne wady osobowości, ale potrafisz je kompensować tym, co jest w tobie dobre. Masz duże możliwości, które wciąż pozostają niewykorzystane. O ile na zewnątrz możesz wyglądać na osobę zdyscyplinowaną i opanowaną, wewnątrz często trapi cię niepewność i martwisz się o wiele spraw. Niekiedy masz poważne wątpliwości, czy twoja decyzja była dobra albo czy twoje czyny były właściwe. Lubisz pewną ilość zmian i różnorodności, a kiedy osaczają cię ograniczenia, odczuwasz niezadowolenie. Cenisz sobie własną niezależność myślenia i nie przyjmujesz cudzych twierdzeń bez przekonujących dowodów. Życie nauczyło cię, aby nie przesadzać ze szczerością, kiedy się przed kimś otwierasz. Czasem bywasz osobą otwartą na ludzi, przystępną i towarzyską, ale innym razem zamkniętą, ostrożną i zdystansowaną. Niektóre z twoich marzeń wydają się być nierealistyczne.

Badania Forera przeprowadzano wielokrotnie w kolejnych latach przez innych badaczy. W ich efekcie wskazano na trzy istotne czynniki wpływające na skuteczność efektu Forera:

• osoba badana jest przekonana, że analiza została przygotowania specjalnie dla niej,
• osoba badana wierzy w autorytet analizującego,
• analiza opisuje przede wszystkim pozytywne cechy.

EKSPERYMENT GAUQELIN

Do takich samych wniosków prowadzi eksperyment, który przeprowadził francuski psycholog i statystyk – Michel Gauquelin, specjalizujący się w statystycznych badaniach astrologii. W ogłoszeniu prasowym zaoferował on przygotowanie darmowego osobistego horoskopu w oparciu o datę i miejsce urodzin.

Do zainteresowanych osób Gauqeulin wysłał horoskop i poprosił o odpowiedź czy utożsamiają się z przesłanym opisem. 94% osób uznało opis za zgodny z rzeczywistością i trafnie opisujący ich cechy. Potwierdziło to również 90% przyjaciół i rodziny, badanych osób. Oczywiście wszyscy badani otrzymali ten sam horoskop, który został stworzony w oparciu o datę i miejsce urodzenia francuskiego seryjnego mordercy Marcela Petiot.

PROFESOR RAY HYMAN I WRÓŻENIE Z DŁONI

Ray Hyman, profesor psychologii z Uniwersytetu w Oregonie, w młodości zainteresował się chiromancją i mimo początkowego sceptycyzmu zaczął zarabiać wróżeniem z dłoni. Z czasem Hyman za sprawą swoich klientów i ich pozytywnych reakcji, zaczął wierzyć w swoje nadprzyrodzone zdolności i chiromancję. W trakcie studiów przyjaciel Hymana zasugerował mu by przeprowadził eksperyment polegający na mówieniu klientom czegoś zupełnie innego od tego co wyczytał z ich dłoni. A więc kiedy linia dłoni wskazywała, że klient jest osobą otwartą, Hyman mówił, że jest ona zamknięta w sobie, gdy natomiast dłoń wskazywała na osobę praktyczną, on mówił, że jest ona nieco niepraktyczna. Wszyscy klienci uczestniczący w tym eksperymencie byli bardzo zadowoleni z wyników wróżb. Dzięki temu eksperymentowi Hyman doszedł do wniosku, że ocena osoby nie ma nic wspólnego z układem linii jej dłoni, a on sam uwierzył w posiadanie zdolności, których de facto nie miał.

KRYTYKA EFEKTU HOROSKOPOWEGO

Efekt horoskopowy jest bardzo często krytykowany przez środowisko związane z szeroko rozumianym wróżbiarstwem. Zazwyczaj jednak nie skupia się ona na sednie tego efektu, czyli podatności ludzi na akceptację ogólnych stwierdzeń, jako odnoszących się do nich samych. Skupiają się natomiast na treści analizy, która została przygotowana przez Forera z fragmentów różnych horoskopów. Wskazują oni, że nie jest on prawdziwym horoskopem, a jedynie zlepkiem wyjętych z kontekstu sformułowań. Drugą kwestią poruszaną przez krytyków jest używanie określenia efekt horoskopowy, zamiast Efekt Forera, czy Efekt Barnuma, ponieważ ten pierwszy kojarzy się negatywnie z wykonywaną przez nich profesją i zakłamuje obraz wróżbiarstwa.

GDZIE SPOTKAMY SIĘ Z EFEKTEM FORERA?

Efekt Forera występuje nie tylko w horoskopach i innych wróżbach, ale również w:

• pseudotestach osobowości,
• reklamie, zwłaszcza tej internetowej, która stosując sformułowania ogólne i pasujące do sporej części społeczeństwa, sprawia wrażenie indywidualnej i mówiącej o tobie i twoich problemach,
• Spotify, czy Netflixie, gdzie oba serwisy podpowiadają nam piosenki i filmy, które mogą nas zainteresować, wskazując, że zostały one wybrane na podstawie dotychczas słuchanej muzyki / oglądanych filmów. W rzeczywistości nigdy podpowiedzi tych serwisów nie trafiły w moje gusta 🙁

JAK SOBIE Z NIMI RADZIĆ?

Po pierwsze unikać horoskopów, pseudotestów, reklam, czy autopoleceń generowanych przez skrypty. Pomoże w tym też założenie, że wcale nie jesteśmy tak wyjątkowi jak nam się wydaje. Warto uzbroić się też w sceptycyzm, zadawać trudne pytania i szukać na nie odpowiedzi:

• Czy ten test/horoskop ma oparcie w badaniach naukowych?
• Do ilu osób pasuje właśnie przeczytany opis?
• Ile znam osób, które po jego przeczytaniu stwierdziłyby, że to właśnie o nich napisano?
• Czy naprawdę wróżka, którą widzę pierwszy raz w życiu, zna mnie lepiej niż ja sam, czy moi bliscy?
• W końcu, czy słysząc lub czytając opisy zawarte w horoskopach, czy testach nie chcę na siłę dostrzec siebie? Czy sam nie uzupełniam luk, które są w nich zawarte?

Mam świadomość, że każdy z nas ma potrzebę zrozumienia siebie, poznania tego co go czeka, czy rozwikłania problemów, które go spotkały kiedyś lub spotykają teraz. Warto się jednak przez chwilę zastanowić, czy rozwiązanie, po które sięgamy, rzeczywiście nam pomaga, czy też tylko nas mami i zwodzi.